Difference between अनुस्वार and असुनासिका

चन्द्रबिन्दु indicates अनुनासिका, nasalization of vowels.

Ex, अँ is a nasalized a.

 

Just बिन्दु indicates अनुस्वार, a letter by itself.

Ex. अं represents अ and अनुस्वार.

अनुजिघृक्षा the desire to bless

अनु + ग्रह् (to bless) + सन् (to desire to …) + अ (भावे) + टाप् (स्त्री)

ग्रह् उपदाने (9P) to seize

ग्रह् + सन्               3.1.7 धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा । ~ सन्

ग्रह् ग्रह् + स                          6.1.9 सन्यङोः । ~ एकाचः द्वे प्रथमस्य

ग ग्रह् + स                            7.4.60 हलादिः शेषः । ~ अभ्यासस्य

ज ग्रह् + स                           7.4.62 कुहोश्चुः । ~ अभ्यासस्य

जि ग्रह् + स                          7.4.79 सन्यतः । ~ इत् अभ्यासस्य

सन् is किद्वत्.                        1.2.8 रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः संश्च । ~ कित्

ग् ऋ अ ह् + स                      6.1.16 ग्रहिज्यावयिव्यधिवह्टिविचतिवृश्चतिपृच्चतिभृज्जतीनां ङिति च । ~ किति संप्रसारणम्

जि गृह् + स                          6.1.108 संप्रसारणाच्च । ~ पूर्वरूपम्

जि गृढ् + स                          8.2.31 हो ढः । ~ झलि

जि घृढ् + स                          8.2.37 एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः । ~ धातोः

जि घृक् + स                          8.2.41 षढोः कः सि ।

जि घृक् + ष                          8.3.59 आदेशप्रत्यययोः । ~ अपदान्तस्य सः मूर्धन्यः इण्कोः

जिघृक्ष

धातुसंज्ञा                3.1.32 सनाद्यन्ता धातवः ।

अनु + जिघृक्ष + अ   3.3.102 अ प्रत्ययात् । ~ स्त्रियाम्

प्रातिपदिकसंज्ञा                      1.2.46 कृत्तद्धितसमासाश्च । ~ प्रातिपदिकम्

अनुजिघृक्ष + टाप्                   4.1.4 अजाद्यतष्टाप् । ~ स्त्रियाम्

अनुजिघृक्षा                            6.1.101 अकः सवर्णे दीर्घः ।

As in उपोद्घातभाष्य for भगवद्गीता

स्वप्रयोजनाभावेऽपि भूतानुजिघृक्षया वैदिकं धर्मद्वयम् अर्जुनाय शोकमोहमहोदधौ निमग्नाय उपदिदेश ...।

विधित्स्यति [vidhitsyati] - is desired to be enjoined

विधित्स्यति – is desired to be enjoined
वि + डुधाञ् + सन् + लट्/कर्मणि/III/1
Appeared in शाङ्करभाष्य for तैत्तिरीयोपनिषत् शीक्षावल्ली अष्टमानुवाक
डुधाञ् धारणपोषणयोः (3U) घु-संज्ञक-धातुः
धा + सन्        3.1.7 धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा।
ध् इस् + स        7.4.54 सनि मीमाघुरभलभशकपतपदामच इस् । ~ सि
            When स् of सन् follows, इस् is the आदेश for these धातुs
ध् इत् + स        7.4.49 सः स्यार्धधातुके । ~ तः
धित् धित् + स        6.1.9 सन्यङोः ।
धित् + स        7.4.58 अत्र लोपोऽभ्यासस्य ।  ~ लोपः
            After applying sūtras from 7.4.54 to 57, अभ्यासलोपः takes place.
वि धित्स + यक् ते
वि धित्स् + यते        6.4.48 अतो लोपः । ~ आर्धधातुके

व्युत्पत्ति of ओम् (ॐ)

अवति रक्षति इति ओम् । One who protects is om.

अव् (1PS) to protect, etc. अवँ रक्षणगतिकान्तिप्रीतितृप्त्यवगमप्रवेशश्रवणस्वाम्यर्थयाचनक्रियेच्चादीप्त्यवाप्त्यालिङ्गनहिंसादानभागवृद्धिषु । धातुपाठः 1.684

अव् + मन्          (उ०) 1.142 अवतेष्टिलोपश्च। ~ मन्             मन् is suffixed in the sense of कर्तरि.

अव् + म्            (उ०) 1.142 अवतेष्टिलोपश्च। ~ मन्             The टि-part is elided.

ऊठ् + म्                        6.4.20 ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च । ~ अङ्गस्य ऊठ् अनुनासिके क्विझलोः क्ङिति

            In this context, भाष्यकार says both उपधा अ and व् can becomes ऊठ् and they both are replaced by one ऊ by 6.1.101 अकः सवर्णे दीर्घः। ~ एकः पूर्वपरयोः, by stating “स्तां द्वाऊठौ नास्ति दोषः, सवर्णदीर्घत्वेन सिद्धम्” (6.1.68).

ओ + म्              7.3.84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः । ~ अङ्गस्य गुणः

            Being म्-ending कृदन्त, ओम् is termed अव्यय by 1.1.39 कृन्मेजन्तः ।

Details:

The derivation of ओम् as a word in Sanskrit language

ओम् is a word derived from a verbal root अव्, which means to protect, in the sense of agent of that action. Thus ओम् means “the one who protects, blesses”,  in other words, ईश्वर, ब्रह्मन्.

            This is a विग्रहवाक्य, a sentence which explains a derived word:

अवति रक्षति इति ओम् । One who protects is om.

            This is the definition of the verbal root अव्, found in धातुपाठः 1.684:

अवँ रक्षणगतिकान्तिप्रीतितृप्त्यवगमप्रवेशश्रवणस्वाम्यर्थयाचनक्रियेच्चादीप्त्यवाप्त्यालिङ्गनहिंसादानभागवृद्धिषु

            अवँ is termed धातु by 1.3.1 भूवादयो धातवः।, since it is listed in धातुपाठ, which starts with भू and it is क्रियावाचक, असत्त्ववाचिन् (that which does not have gender or number), and अनव्यव्य.

            अँ of अवँ is an indicatory letter (इत्) by 1.3.2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् ।, and is to be elided by 1.3.9 तस्य लोपः ।, thus only अव् is remained as धातु.

अव् (1PS) to protect, etc.

            To this अव्, a suffix is added in the sense of the agent, कर्तरि by (उ०) 1.142 अवतेष्टिलोपश्च। ~ मन्. This injunction is told by a sūtra found in उणादिसूत्रपाठ, a collection of injunctions to make certain प्रातिपदिकs, nominal base.

            प्रत्ययs, suffixes told in उणादिसूत्रपाठ are considered to be कृत्प्रत्यय by 3.3.1 उणादयो बहुलम् ।. When not specially mentioned, any कृत्प्रत्यय is in the sense of agent by 3.4.67 कर्तरि कृत् ।.

अव् + मन्          (उ०) 1.142 अवतेष्टिलोपश्च। ~ मन्

            This sūtra says: after अव्-धातु, मन् is suffixed.

अव् + म्            (उ०) 1.142 अवतेष्टिलोपश्च। ~ मन्

            There is another injunction of this sūtra. The टि-part of मन् is to be elided.

            टि is defined as a part which starts from the last vowel of an entity and ends at the end of the entity by 1.1.64 अचोऽन्त्यादि टि ।. Thus, the टि-part of मन् is अन्. अन् is a subject to लोप, elision, defined by 1.1.60 अदर्शनं लोपः ।. Finally only म् remains.

            By being suffixed, the धातु gains the status of अङ्ग by 1.4.13 यस्मात् प्रत्ययविधिस्तदादि प्रत्ययेऽङ्गम् ।. The meaning of the sūtra is: After which entity a प्रत्यय is enjoined, a part starting from the beginning of that entity and ending immediately before the प्रत्यय starts is called अङ्ग.

            To this अङ्ग, modification is told by the next sūtra.

ऊठ् + म्                        6.4.20 ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च । ~ अङ्गस्य ऊठ् अनुनासिके क्विझलोः क्ङिति

            The meaning of this sūtra is: After the धातु ज्वर्, त्वर्, स्रिव्, अव्, and मव्, both उपधा and व् are replaced by ऊठ् when अनुनासिक-beginning प्रत्यय, क्वि, or झलादि क्ङित्-प्रत्यय follows.

            उपधा is an penultimate letter (second last letter) of an entity defined by 1.1.65 अलोऽन्त्यात् पूर्व उपधा ।.

            In this context, भाष्यकार says both उपधा अ and व् can becomes ऊठ् and they both are replaced by one ऊ by 6.1.101 अकः सवर्णे दीर्घः। ~ एकः पूर्वपरयोः, by stating “स्तां द्वाऊठौ नास्ति दोषः, सवर्णदीर्घत्वेन सिद्धम्” (6.1.68).

            The ऊ takes गुण by 7.3.86 पुगन्तलघूपधस्य च । ~ गुणः.

ओ + म्              7.3.84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः । ~ अङ्गस्य गुणः

                        1.1.3 इको गुणवृद्धी ।, 1.1.72 येन विधिस्तदन्तस्य ।, 1.1.52 अलोऽन्त्यस्य ।

            When इक्-ending अङ्ग is followed by सार्वधातुक or आर्धधातुक प्रत्यय, the last letter of अङ्ग takes गुण.

            When गुण is heard in an injunction, a sixth case ending word “इकः” is to be added by 1.1.3 इको गुणवृद्धी ।. इकः and अङ्गस्य are to be understood as इगन्त-अङ्ग by 1.1.72 येन विधिस्तदन्तस्य ।. 1.1.52 अलोऽन्त्यस्य । tells that the last letter is to be modified unless a letter is specified.

            The suffix मन् is considered to be आर्धधातुक as it is suffixed after धातु, and it is neither शित् or तिङ्. This is told by 3.4.113 तिङ्-शित् सार्वधातुकम् । and  3.4.114 आर्धधातुकं शेषः।

            Being ending with कृत्-प्रत्यय, ओम् is a कृदन्त and termed प्रातिपदिक by 1.2.46 कृत्तद्धितसमासाश्च ।.

            Being म्-ending कृदन्त, ओम् is termed अव्यय by 1.1.39 कृन्मेजन्तः ।

            Being प्रातिपदिक, सुप् is to be suffixed by 4.1.2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । ~ ङ्याप्प्रातिपदिकात्. The सुप्-प्रत्यय after अव्यय is to be elided by 2.4.82 अव्ययादाप्सुपः। ~ लुक्.

Derivation of अध्यात्मम् and आध्यात्मिक, आधिभौतिक, आधिदैविक

लौकिकविग्रहः
आत्मानम् अधिकृत्य, आत्मनि इति अध्यात्मम् ।

अलौकिकविग्रहः
आत्मन् + ङि + अधि

आत्मन् with 7th case ending and the word अधि in the sense of 7th case are compounded by the sutra 2.1.006 अव्ययं विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्ध्यर्थाभावात्ययासम्प्रतिशब्दप्रादुर्भावपश्चाद्यथाऽ‌ऽनुपूर्व्ययौगपद्यसादृश्य- सम्पत्तिसाकल्यान्तवचनेषु । ~ सुप् सुपा समासः अव्ययीभावः

The अव्यय word which is अधि in the sense of विभक्ति (7th case) is compounded with another सुबन्त, and is given a संज्ञा (term) समास, as well as अव्ययीभाव.

By getting समास-संज्ञा, प्रातिपदिक-संज्ञा is given by 1.2.46 कृत्तद्धितसमासाश्च । ~ प्रातिपदिकम्

आत्मन् + अधि 
By having प्रातिपदिक-संज्ञा, any सुप्-प्रत्यय inside is subject to लुक्-elision by 2.4.71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः । ~ लुक्

उपसर्जन-संज्ञा is given to अधि by 1.2.43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् ।
    
अधि +  आत्मन्
उपसर्जन is to be पूर्वपद in समास by 2.3.30 उपसर्जनं पूर्वम् ।

अध्यात्मन्
यण्-सन्धि by 6.1.77 इको यणचि । ~ संहितायाम्

सपुंसक status is given to अव्ययीभावसमास by 2.1.18 अव्ययीभावश्च । ~ सपुंसम्
अव्यय-संज्ञा is given to अव्ययीभावसमास by 1.1.41 अव्ययीभावश्च । ~ अव्ययम्

अध्यात्मन् + टच्
अन्-ending अव्ययीसमास is subject to टच् in the sense of its own (स्वार्थे) by 5.4.108 अनश्च । ~ टच् तद्धिताः समासान्ताः अव्ययीभावे

ट् is इत् by 1.3.7 चुटू । ~ उपदेशे इत् प्रत्ययस्य आदिः
च् is इत् by 1.3.3 हलन्त्यम्। ~ उपदेशे इत्
These इत्s are subject to लोप-elision by 1.3.9 तस्य लोपः ।

अध्यात्म् + अ
टि (a portion staring from the last vowel, defined by 1.1.63 अचोऽन्त्यादि टि ।) of न्-ending भ-संज्ञक अङ्ग is subject to लोप-elision when तद्धित-प्रत्यय follows, by 6.4.144 नस्तद्धिते । ~ भस्य टेः लोपः

अध्यात्म
This is again प्रातिपदिक, being ending with तद्धित-प्रत्यय by 1.2.46 कृत्तद्धितसमासाश्च । ~ प्रातिपदिकम्


--- Up to this point is the process of making समास, with समासान्त-तद्धित-प्रत्यय.
Now, to use in a language, प्रातिपदिक, nominal base, has to be declined by addition of nominal suffix, सुप्-प्रत्यय.

अध्यात्म + सुँ etc
After प्रातिपदिक, सुप्-प्रत्यय is to be suffixed by 4.1.2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । ~ ङ्याप्प्रातिपदिकात् प्रत्ययः परश्च

Being अव्यय, लुक्-elision of the सुप्-प्रत्यय is प्राप्त, applicable by 2.4.82 अव्ययादाप्सुपः । ~ लुक्, but negated by this अपवाद, exception, 2.4.83 नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः ।

अध्यात्म + अम्
Not only the negation of the लुक्-elision, but also the substitution of अम् in the place of सुप् is ordained by the same sutra 2.4.83 नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः ।

अध्यात्मम्
पररूपसन्धि by 6.1.97 अतो गुणे । ~  पररूपम् पूर्वपरयोः एकः संहितायाम्


---Now, from the प्रातिपदिक "अध्यात्म". a new प्रातिपदिक can be made.

अध्यात्म + ठञ्
In the sense of  "being in the sense of ~ (तत्र भवः)", a तद्धित-प्रत्यय ठञ् is suffixed by (वार्त्तिकम्) अध्यात्मादेष्ठञ् ।.
In short, the adverbial word अध्यात्म is made into adjective by doing this operation.

ञ् is इत् by 1.3.3 हलन्त्यम्। ~ उपदेशे इत्
The इत् is subject to लोप-elision by 1.3.9 तस्य लोपः ।

अध्यात्म + इक
ठ is replaced by इक by 7.3.50 ठस्येकः ।

आध्यात्म + इक
The first vowel of the अङ्ग takes वृद्धि when तद्धित-प्रत्यय which is ञित् (a प्रत्यय which as ञ् as इत्) or णित् follows, by 7.2.117 तद्धितेष्वचामादेः । ~ वृद्धिः अङ्गस्य ञ्णिति

आध्यात्म् + इक
The last letter of अङ्ग is subject to लोप-elision when अवर्ण or इवर्ण-ending भ-संज्ञक-अङ्ग is followed by इ or तद्धित्त-प्रत्यय, by 6.4.148 यस्येति च । ~ भस्य तद्धिते लोपः

------
In the same manner, अव्ययीभावसमासs such as अधिभूतम्, अधिदेवम् in the sense of "in terms of beings", "in terms of deities", respectively, are made.
When they are to suffixed ठञ्, one more वृद्धि process takes place.

आधिभूत + इक
आधिभौत + इक
7.3.20 अनुशतिकादीनां च । ~ पूर्वपदस्य च वृद्धिः

आधिभौतिक is the final प्रातिपदिक form.
Being an adjective, declension is according to the gender and number of the noun. In feminine, टाप् is to be suffixed by 4.1.4 अजाद्यतष्टाप् । ~ स्त्रियाम् ङ्याप्प्रातिपदिकात्
E.g., आधिभौतिका अशान्तिः

Similarly, आधिदैविक is made.



  

sutra 6.4.2

From काशिका वृत्तिः 

 

अङ्गावयवात् हलो यदुत्तरं सम्प्रसारणं तदन्तस्य अङ्गस्य दीर्घो भवति। हूतः। 

Translation by Medha:

There should be दीर्घ on the last letter (which is understood by a परिभाषा 1.1.66 येन विधिस्तदन्तस्य।) of an अङ्ग which ends with संप्रसारण (इक् which is a modification from यण् as par 1.1.45 इग्यणः सम्प्रसारणम्।), which comes after a हल्, which is a part of the अङ्ग.

Example: हूतः।

ह्वेञ् (धातु) + क्त (प्रत्यय)

ह् व् ए + त

ह् उ ए + त      6.1.15 वचिस्वपियजादिनां किति । ~ सम्प्रसारणम्

(ह्वेञ् is one of यजादि. Refer to धातुकोश.)

ह् उ + त         6.1.108 सम्प्रसारणाच्च । ~ पूर्वरूपम्

ह् ऊ + त       6.4.2 हलः । ~ सम्प्रसारणस्य अङ्गस्य

तस्थिवस् शब्दः (That which has stood)

SHABDA MANJARI by R.S. Vadhyar & Sons

Page 57 Paradigm 89 सकारान्तः नपुंसकलिङ्गः तस्थिवस् शब्दः (That which has stood)

तस्थिवत्            तस्थुवी               तस्थिवांसि

   

    This paradigm is not introduced in LSK. Thus it drew my attention. I could tell it was ष्ठा-धातु in लिट् with क्वसुँ-आदेश, but for the declension in 1/2, which involves भ, I needed to consult सिद्धान्तकौमुदी for हलन्तपुंलिङ्ग सेदिवस्-शब्द.

Derivation of the प्रातिपदिक तस्थिवस्

स्था + लिट्                     3.2.115 परोक्षे लिट् । ~ भूते धातोः प्रत्ययः परश्च

स्था + क्वसुँ                     3.2.107 क्वसुश्च । ~ लिटः

स्था + इट् वस्                 7.2.35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः ।

स्था स्था + इवस्              6.1.8 लिटि धातोरनभ्यासस्य । ~ प्रथमस्य एकाचः द्वे

स्थ स्था + इवस्               7.4.59 ह्रस्वः । ~ अभ्यासस्य

थ स्था + इवस्                 7.4.60 शर्पूर्वाः खयः । ~ अभ्यासस्य

त स्था + इवस्                 8.2.54 अभ्यासे चर्च । ~ झलाम्

त स्थ् + इवस्                  6.4.68 आतो लोप इटि च । ~ अचु क्ङिति आर्धधातुके

तस्थिवस्

Declension of प्रातिपदिक तस्थिवस् in neuter

तस्थिवस् + सुँ ^1/1             4.1.2 स्वौजस्....। ~ ङ्याप्प्रातिपदिकात् प्रत्ययः परश्च

तस्थिवस्                        7.1.23 स्वमोर्नपुंसकात् । ~ लुक्

तस्थिवद्                        8.2.72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः ।

तस्थिवत्                         8.4.56 वावसाने । ~ चर् झलाम्

तस्थिवस् + औ ^1/2           4.1.2 स्वौजस्....। ~ ङ्याप्प्रातिपदिकात् प्रत्ययः परश्च

तस्थिवस् + शी                7.1.19 नपुंसकाच्च । ~ औङः शी

भसंज्ञा for तस्थिवस्         1.4.18 यचि भम् । ~ स्वादिषु असर्वनामस्थाने

तस्थि उ अ स् + ई            6.4.131 वसोः संप्रसारणम् ।

तस्थि उ स् + ई                6.1.108 संप्रसारणाच्च । ~ पूर्वरूपम् अचि संहितायाम्

त स्थ् उ स् + ई                इट्-आगम should not have come when संप्रसारण is to happen.

    (SK) अन्तरङ्गेऽपि इडातमः संप्रसारणविषये न प्रवर्तते, (प. 57) अकृतव्यूहाः पाणिनीयाः। इति परिभाषया

त स्थ् उ ष् + ई                8.3.59 आदेशप्रत्यययोः। ~ सः मूर्धन्यः

तस्थुषी

तस्थिवस् + जस् ^1/1          4.1.2 स्वौजस्....। ~ ङ्याप्प्रातिपदिकात् प्रत्ययः परश्च

तस्थिवस् + शि                7.1.20 जस्शसोः शिः । नपुंसकात्

सर्वनामस्थानसंज्ञा for शि  1.1.42 शि सर्वनामस्थानम् ।

तस्थिव नुम् स् + इ            7.1.72 नपुंसकस्य झलचः । ~ सर्वनामस्थाने नुम्

तस्थिवा न् स् + इ             6.4.10 सान्त महतः संयोगस्य । ~ न उपधायाः दीर्घः

तस्थिवांस् + इ                 8.3.24 नश्चापदान्तस्य झलि । ~ मः अनुस्वारः

तस्थिवांसि